‘Paspoort, alstublieft. Heeft u iets aan te geven?’
Tot in de jaren negentig kon je tot stilstand gemaand worden door een douanier als je van Nederland naar Duitsland reed. Met de komst van de interne markt in 1993 werden de grenscontroles op goederen overbodig: je hoefde je kofferbak niet meer te openen voor de douane. Twee jaar later traden de Schengen-akkoorden in werking en verdwenen ook de personencontroles: je kon je paspoort op zak houden. De grensposten werden gesloopt.
Schengen, genoemd naar de Luxemburgse stad waar de akkoorden werden gesloten, was aanvankelijk een intergouvernementele afspraak, los van de EU, tussen de landen die bereid waren de controles aan hun onderlinge grenzen op te heffen, de controles aan de buitengrenzen te versterken en gezamenlijk visa te verstrekken aan vreemdelingen. Sinds 1997 staan de bepalingen van Schengen in het EU-verdrag en maken ze deel uit van de EU-wetgeving.
Een aantal lidstaten heeft een opt-out en hoeft niet mee te doen aan delen van de Schengensamenwerking. Zo handhaven het Verenigd Koninkrijk (ook zonder brexit) en Ierland de personencontroles aan hun grenzen. De twee jongste lidstaten, Roemenië en Bulgarije, mógen nog niet meedoen: ze moeten eerst bewijzen dat ze de controle aan de buitengrens op orde hebben. Daarnaast zijn er landen buiten de EU die wél meedoen aan Schengen, zoals Noorwegen, IJsland en Zwitserland.
Het Schengen Informatie Systeem dient ter ondersteuning van de buitengrensbewaking. In deze databank staan, naast miljoenen gestolen auto’s, ook meer dan een miljoen ongewenste vreemdelingen. De registratie gebeurt lang niet altijd zorgvuldig. Vaak horen mensen pas dat ze niet welkom zijn in de Schengenzone als ze al bijna in het vliegtuig zitten.
Naar aanleiding van de vluchtelingencrisis wil de Europese Commissie de Schengenregels herzien. In de praktijk zijn er meerdere lidstaten Oostenrijk, Duitsland en Denemarken die ook zonder verdragswijziging (tijdelijke) grenscontroles instelden. Ook het Schengen Informatie Systeem wordt onder de loep genomen: nieuwe regels moeten het mogelijk maken dat politie en justitie veel beter met elkaar samenwerken en informatie in het systeem zetten.